...γράφει η Tsakoniati Styliani, MSc

Πρόγραμμα φιλοσοφίας για παιδιά

Αν και το κίνημα Φιλοσοφία για Παιδιά (ΦγΠ) είναι γνωστό έχοντας ενταχθεί, σε αρκετά εκπαιδευτικά συστήματα διαφόρων χωρών ως πρόγραμμα, υπάρχει μεγάλος προβληματισμός για το αν και κατά πόσο είναι χρήσιμο στην μαθησιακή διαδικασία. Σύμφωνα με τον Lipman (1988), η ΦγΠ βοηθά στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και στον τρόπο σκέψης των παιδιών. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι η ΦγΠ είναι ακατόρθωτο να εφαρμοστεί σε παιδιά προσχολικής ή πρώτης σχολικής ηλικίας με τη δικαιολογία πως η φιλοσοφία και το φιλοσοφείν της είναι δύσκολα να κατανοηθούν από τα παιδιά.

Το κίνημα Φιλοσοφία για παιδιά κρύβει στοιχεία παιδαγωγικού αλλά και φιλοσοφικού χαρακτήρα. Η φιλοσοφία για παιδιά δεν αποτελεί μια θεωρία ή παράθεση πληροφοριών αλλά είναι μια ερευνητική, διαλογική και κριτική διαδικασία στο πλαίσιο μιας δραστηριότητας / άσκησης, στην οποία παιδιά ηλικίας 4-12 ετών θα πρέπει να κατέχουν σημαντικό ρόλο. Ενώ, κυρίαρχο ρόλο με την ιδιότητα του συντονιστή θα πρέπει να διακατέχει ο δάσκαλος ή η δασκάλα οι οποίοι κρατούν ένα σπουδαίο «εργαλείο» ως αφορμή, για παράδειγμα ένα παραμύθι, αφήγημα, ποίημα ή άλλο καλλιτέχνημα, με το οποίο δομούν ερωτήσεις που έχουν δημιουργήσει τα ίδια τα παιδιά προχωρώντας έτσι σε περαιτέρω ανάλυση με συνεδρίες διάρκειας 50 – 60 λεπτά (είτε εβδομαδιαίες είτε δεκαπενθήμερες (Haynes, 2009). Αυτές οι συνεδρίες αποτελούνται από 6 βήματα, κύκλος, ερέθισμα, πρόσκληση ερωτήσεων, ψηφοφορία, διάλογος και απολογισμός. Ένα παράδειγμα στο οποίο παρουσιάζονται αυτά τα 6 βήματα είναι της Παιδαγωγικής Ομάδας Σκασιαρχείο (2017) στο YouTube σε ένα μάθημα φιλοσοφίας για παιδιά. Στο βίντεο τα παιδιά αφού κάθισαν σε κύκλο ο δάσκαλος τα παρότρυνε να θέσουν / ψηφίσουν τους κανόνες για να ξεκινήσουν το μάθημα. Έπειτα τα παιδιά κλήθηκαν να ρωτήσουν και να απαντήσουν τεκμηριωμένα σε ερωτήσεις κάνοντας διάλογο μεταξύ τους. Και τέλος, ο δάσκαλος συνοψίζοντας τις απαντήσεις των παιδιών ολοκληρώνει το μάθημα (Βορύλλα, 2015).

Τα ζώα στη σχολική αίθουσα

Αξίζει να αναφερθεί πως όσες προσπάθειες έχουν γίνει για την εφαρμογή των ερευνητικών προγραμμάτων Φιλοσοφία για Παιδιά του Matthew Lipman (1988), έχουν ολοκληρωθεί με μεγάλη επιτυχία σε Αμερική και Ευρώπη.

Στο πρόγραμμα φιλοσοφίας για παιδιά του Lipman, αναφέρονται δύο πολύ σημαντικές έννοιες, αυτή της ερευνητικής κοινότητας ή κοινότητα έρευνας και αυτή της συμμετοχικής ή διανεμημένης σκέψης (Lipman,1998).

· Η ερευνητική κοινότητα ή κοινότητα έρευνας είναι μια ομάδα ατόμων όπου μελετούν έννοιες που αναδύονται από ένα κείμενο μέσω του διαλόγου. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στο σύνολο των ιδεών που διέπουν τη Φιλοσοφία για παιδιά. Μια ομάδα παιδιών διαβάζουν «φωναχτά» ένα διήγημα - novel τονίζοντας τα κύρια σημεία του κειμένου. Έπειτα, τα παιδιά αναπτύσσουν τις απόψεις τους για το θέμα που συζητούν, μέσα σε ένα κλίμα αμοιβαίου σεβασμού και «πειθαρχίας», ακούγοντας και αλληλοσυμπληρώνοντας το ένα το άλλο, με τη βοήθεια του δασκάλου ή από τη μεταξύ τους συζήτηση με τη χρήση διαλόγου Σωκρατικού τύπου – τη λεγόμενη μαιευτική μέθοδο. Ωστόσο, τα ονόματα των παιδιών μαζί με τις απόψεις του κάθε ενός καταγράφονται στον πίνακα (Lipman,1998).

· Η συμμετοχική ή διανεμημένη σκέψη αναφέρεται στις απόψεις των παιδιών για το ίδιο θέμα οι οποίες, όμως, διαφέρουν μεταξύ τους εξαιτίας της μοναδικότητας του καθενός, της διαφορετικής οπτικής γωνίας για το θέμα που συζητούν και των διαφορετικών τύπων νοημοσύνης. Έτσι, δημιουργείτε ένα panel διαφορετικών απόψεων προσδίδοντας έτσι τη δυνατότητα τα παιδιά να μοιράζονται τις σκέψεις τους κρίνοντας και επιχειρηματολογώντας ποιες από αυτές είναι κυρίαρχες και ποιες όχι, χωρίς όμως να «βάζουν ταμπέλες» για το ποιες είναι «σωστές» και ποιες «λάθος» (Lipman,1998).

Η Φιλοσοφία για παιδιά βασίζεται σε θεωρίες σπουδαίων φιλοσόφων. Πριν να αναπτύξει το πρόγραμμα φιλοσοφίας για παιδιά, ο Lipman (1998) εμπνεύστηκε από τη φιλοσοφία του Σωκράτη τη μαιευτική μέθοδο καθώς και την ιδέα της φιλοσοφίας ως τρόπο ζωής. Επίσης, επηρεάστηκε από τον Wittgenstein (1922) ο οποίος ανέφερε την αντιμετώπιση της φιλοσοφίας ως τεχνικής, από τον Lev Vygotsky (1993), τον John Dewey (1980, 1982), και τον Herbert Mead (1934) οι οποίοι αναλύουν την ψυχολογική, παιδαγωγική και κοινωνική διάσταση.

Παρατηρείτε λοιπόν, πως η φιλοσοφία για παιδιά είναι περισσότερο άσκηση παρά διδασκαλία και μάθηση. O Lipman (1998), δεν θεωρεί τη φιλοσοφία για παιδιά γνώσεις οι οποίες δίνονται απλόχερα στα παιδιά, αλλά είναι ένα είδους τεχνικής, με την οποία τα παιδιά σκέφτονται ορθολογικά για ένα θέμα που σχετίζεται με την βελτίωση της καθημερινής τους ζωής. Για παράδειγμα, τα προβλήματα που σχετίζονται με την ηθική ή άλλους κλάδους της φιλοσοφίας. Ο ίδιος θεωρεί τη φιλοσοφία για παιδιά ως ένα παράγοντα που ισορροπεί την υπερβολική κατάτμηση και τον κατακερματισμό των αντικειμένων γνώσης.

Αξίζει να αναφερθεί πως η φιλοσοφία δεν είναι ένα ακόμα μάθημα στο αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών αλλά είναι ένα ερέθισμα που βοηθά τα παιδιά να προσεγγίσουν, να δώσουν ένα άλλο νόημα και να επιλύσουν τα προβλήματα της καθημερινής ζωής τους. Ωστόσο, μέσω της άσκησης τα παιδιά αναπτύσσουν κοινωνικές ικανότητες που τα βοηθούν να φέρουν εις πέρας προβλήματα και δυσκολίες που συναντούν στην καθημερινή ζωή τους.

Λειτουργώντας σε αυτό το πλαίσιο η φιλοσοφία για παιδιά είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθεί στην εκπαιδευτική διαδικασία καλλιεργώντας την σκέψη των παιδιών και βοηθώντας τα να ανακαλύψουν μόνα τους, τους «κρυφούς» όρους εντός κειμένων, ελέγχοντας ταυτόχρονα, τη σπουδαιότητα των όρων με αποτέλεσμα να ανακαλύψουν τη λογική ανάλυσης, να πειθαρχούν τη σκέψη τους στη λογική και να προχωρούν σε ελέγχους και αναλύσεις (Lipman,1998).

Πορεία του κινήματος

Η Φιλοσοφία για παιδιά, είναι ένας νέος κλάδος της φιλοσοφίας ο οποίος έχει κερδίσει το ενδιαφέρον πολλών μελετητών και φιλοσόφων. Το κίνημα «Φιλοσοφία για Παιδιά» ξεκίνησε τη δεκαετία του 1970 στην Αμερική από τον καθηγητή Matthew Lipman, ο οποίος λίγο αργότερα δημιούργησε το Ινστιτούτο Προώθησης της Φιλοσοφίας για Παιδιά στο Montclair State University του New Jersey (http://www.montclair.edu/cehs/academics/centers-and-institutes/iapc/). Από εκεί και έπειτα οι εργασίες πάνω σε αυτό το θέμα είναι πολλές. Ουσιαστικά, το κίνημα ξεκίνησε από την εφαρμογή των ερευνητικών προγραμμάτων για την ανάπτυξη της παιδική νοημοσύνης. Ο Μatthews Lipman (1988) με αυτήν την κίνηση απαντάει στον J. Piaget (1933) και στον ισχυρισμό του πως τα παιδιά πριν την ηλικία των 11 και 12 ετών δεν χρειάζεται να διδάσκονται φιλοσοφία (Haynes, 2009).

Στόχοι του κινήματος

Η Φιλοσοφία για παιδιά προσφέρει την «ανώτερη» σκέψη, δηλαδή καλλιεργεί τόσο την κριτική και δημιουργική όσο και την συνεργατική σκέψη έχοντας ως αποτέλεσμα την άμεση βελτίωση της ποιότητας ζωής των παιδιών σε μια κοινωνία που προωθεί την ισότητα, τη δικαιοσύνη, την ελευθερία και την δημοκρατία (Lipman,1998). Αυτός είναι και ένας βασικός στόχος του κινήματος της φιλοσοφίας για παιδιά. Επίσης, το αναλυτικό πρόγραμμα της Φιλοσοφίας για παιδιά προσπαθεί να πετύχει τους εξής στόχους: να μπορέσει να βελτιώσει την ικανότητα των παιδιών να συλλογίζονται. Το παιδί ξεκινά να συλλογίζεται όταν η ερώτηση ξεκινά με το «γιατί;», το «γιατί» το κάνει να αναρωτιέται το «πως» και το «γιατί» συμβαίνουν κάποια πράγματα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να ζητά πληροφορίες για του λόγους και τις αιτίες που συμβαίνουν τα πράγματα (Lipman, 1980). Επίσης, αυτό το κίνημα προσπαθεί να βοηθήσει τα παιδιά να μάθουν να καλλιεργούν τη δημιουργική σκέψη τους, να αναπτύσσουν μέσω της φιλοσοφίας την ηθική κατανόηση και την ικανότητα εύρεσης του βασικού και άλλων νοημάτων μέσα από τα βιώματα και την εμπειρία τους. Τέλος, το κίνημα βοηθάει στο να επιτευχθεί η προσωπική και διαπροσωπική ανάπτυξη των παιδιών. Μέσω της φιλοσοφικής συζήτησης τα παιδιά μαθαίνουν για τις πεποιθήσεις, τις προκαταλήψεις και τις αξίες των υπόλοιπων παιδιών αποκτώντας γνώσεις για το κοινωνικό τους προφίλ. Τα παιδιά, γνωρίζοντας το προφίλ των υπόλοιπων παιδιών, αποκτούν μεγαλύτερη ευαισθησία, η οποία τα βοηθάει να παρακολουθήσουν με μεγαλύτερη ευκολία τον τρόπο σκέψης των άλλων παιδιών καθώς επίσης και να καταλάβουν τα επιχειρήματα τους. Τα παιδιά δεν μαθαίνουν τους κανόνες που τους διδάσκουμε αλλά μαθαίνουν καλύτερα εκείνους τους κανόνες που ανακαλύπτουν μόνοι τους και μέσα από συζητήσεις. Αυτό έχει ως συνέπεια να ανακαλύπτουν τους εαυτούς τους (Lipman,1980).

Παράδειγμα

Ένα παράδειγμα μυθιστορήματος για παιδιά ηλικίας 5 έως 6 ετών έχει τίτλο «Harry Stottlemeier’s Discovery». Μέσω αυτού τα παιδιά γνωρίζουν την τυπική και άτυπη λογική. Αυτό το μυθιστόρημα είναι ένα πρότυπο «διδασκαλίας» που βοηθάει το δάσκαλο και τα παιδιά στη φιλοσοφική έρευνα υιοθετώντας εναλλακτικούς τρόπους σκέψης, καλλιεργώντας τη φαντασία και τη δημιουργική σκέψη και συγχρόνως αναπτύσσοντας ένα θετικό κλίμα συνεργατικής μάθησης όπου ο ένας μαθαίνει μέσα από τις σκέψεις του άλλου (Lipman,1980).

Βιβλιογραφικές αναφορές

Βορύλλα, Β. (2015). Εργαστήριο. Η «Φιλοσοφία για Παιδιά» ως εργαλείο στα προγράμματα για το Περιβάλλον και την Αειφορία. Πρακτικά 7ου Πανελλήνιου Συνεδρίου ΠΕΕΚΠΕ, Βόλος 8-10 Μαΐου 2015.

Dewey, J. (1980). Εμπειρία και Εκπαίδευση. (επιμέλεια Πολενάκης, Λ.). Αθήνα: Εκδόσεις Γλάρος.

Dewey, J. (1982). Το σχολείο και η Κοινωνία (επιμέλεια Μιχαλοπούλου, Μ.). Αθήνα: Εκδόσεις Γλάρος.

Haynes, J. (2009). Τα παιδιά ως φιλόσοφοι. Αθήνα: Εκδόσεις Μεταίχμιο.

Lipman M. (1988), Philosophy goes to School. Philadelphia: Temple University Press.

Lipman, M. (1998). Teaching Students to think reasonably: Some findings of the philosophy for children program. Clearing House, 00098655, May - June, l71(5).

Mead, H. (1910). The Psychology of Social Consciousness Implied in Instruction. Science, 31, 688-693.

Piaget, J. (1929). The Child’s Conception of the World. London: Routledge and Kegan Paul.

Παιδαγωγικής Ομάδας Σκασιαρχείο. (2017). Ένα μάθημα φιλοσοφίας με παιδιά (απόσπασμα). Ανακτήθηκε από το YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=Lty37NcPRrw&ab_channel=%CE%A0%CE%B1%CE%B9%CE%B4%CE%B1%CE%B3%CF%89%CE%B3%CE%B9%CE%BA%CE%AE%CE%9F%CE%BC%CE%AC%CE%B4%CE%B1%CE%A3%CE%BA%CE%B1%CF%83%CE%B9%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B5%CE%AF%CE%BF&fbclid=IwAR39dJwg0I9Wcnw4MiM-042liJnIUuA6ChVaeZ917L-ku2eaGPKUo-HmfUA

Wittgenstein, L. (1922). Tractatus Logico – Philosophicus, London: Routledge and Kagan Paul, Ελληνική μετάφραση: Θ. Κιτσόπουλος, Αθήνα: Παπαζήσης, 1978.